İSLAM ÖNCESİ DÖNEM1-İlk Çağ İlk çağlarda Darende ve çevresinin hangi topluluğun elinde bulunduğunu gösteren geniş ve kesin bilgilere ulaşmak güçtür.Ancak Malatya ve Sivas bölgesinde ilk çağlara ait tarihi izlere rastlanmaktadır. Yakın tarihlere kadar elde edilen bilgi ve bulgulara göre bu bölgenin bilinen ilk sahipleri Hurriler,Hattiler gibi Hitit kavimleri idi.Daha sonra bölge ,Urartular , Asurlular,Medler,Ahamanişler(Pers),Makedonyalılar ,Romalılar gibi kavim ve devletlerin idaresine girdi.Bizanslılar devrinde Melitene (Malatya) şehri ve civarı,Sasaniler´in saldırılarına karşı Bizans´ın direnme sınırında bulunmakta idi.Bu dönemlerde Darende´ nin talihi ,Malatya yada Divriği´nin tarihi seyri ile benzerlik gösterdiğinden bölge ile ilgili tarihi incelemeler yapılır iken Darende hakkında da bazı bilgilere ulaşabilmesi mümkün olmaktadır. Malatya civarındaki bazı kayalar üzerinde Taş devri mağara duvar sanatını aksettiren bir dağ keçisi sürüsü tasviri gibi hayvan ve insan resimlerinin bulunmasından anlaşıldığına göre ,Darende çevresi de ilk çağlardan beri insanlarla meskun idi.Darende bölgesinin ilk çağlarda önemli iskan merkezlerinden biri olduğunu gösteren başka önemli kalıntılar da vardır.Bunlar arasında yeri geldikçe zikredilecek olan aslantaşlar ,Hitit,Urartu,Asur kitabeleri,dini motifli kalıntılar dikkati çekmektedir. Mesela Hitit kültürünün burada izlerini taşıyan İspekçor (Yeşiltaş) köyündeki Samah (Samua)adı verilen Hitit tapınağı bu kalıntılardan biridir.Tarihi kayıtlara göre Orta Asya kökenli oldukları ileri sürülen Ön Sümerler (Subarlar) ve Sümerler,Neolitik çağda Fırat ın yukarı kısımlarına kadar hakim olmuşlardır.Kayseri civarındaki Kültepe´de buluntular kalıntılar bu görüşün doğruluğu ve Sümerlerin etkili olduğu sahayı göstermesi bakımından önemlidir.Ancak,bu kavimler sonrası ırkdaşları olan Hurri-Mitanniler´e karışarak kayboldular.Kendilerinden sonra Anadolu´ya gelen Proto Hititler ile birlikte Hititler´in kurduğu ilk büyük devlet ve medeniyete öncülük etti.Sümer İmparatorluğunun yıkılışından bir süre sonra Orta Anadolu´da Hitit Devleti teşekküle başladı.Hititler´den daha önceki tarihlerden başlamak üzere Doğu ve Güneydoğu bölgesi,bilinen ilk tarihi itibariyle ,güneyden gelen Sami asıllı kütlelerin akınlarına maruz kaldığı gibi,Hititler zamanında da Keldani kavimlerinden oluşan bazı koloniler varlıklarını devam ettirdiler.Ancak bunların varlığı devamlı bir hakimiyet tesisiyle neticelenmedi. 2-İlk Hititler DevriAnadolu´da devlet kurdukları bilinen ilk millet Hititlerdir.Hititler,doğudan gelerek Anadolu´ya yerleşmiş olan Ari ırklardan biri idi.Takriben milattan 2500-3000 sene evvel bu günkü Orta Anadolu´ya gelerek devlet kurdular ve diğer kavimleri kendilerine bağladılar.Yaklaşık olarak bin iki yüz seksen yıl kadar medeniyetlerini devam ettirerek M.Ö.1145´de yada başka bir kayda göre M.Ö:1180´de tamamen yıkıldılar.Ancak yukarı Suriye,Karkamış,Malatya ve Darende çevresinde Hitit asıllı kavimlerin hakimiyeti M.Ö VIII.yüzyıla kadar devam etti. Hititler zamanında Sivas ve Kayseri´nin merkezi rol oynadığı Darende çevresi,Kashai adı verilen bölge dahilinde idi.Burası Sivas,Gürün(Tilgarimmu) ve Göksun (Kokösus) geçitleri ve Darende ile birlikte askeri ehemmiyeti haiz bir bölge idi.Darende şehri, Hititler zamanında Malatya (Melidu) Akçadağ (Arga) ,Darende (Taranta), Gürün (Gauraena) ve Pınarbaşı,Kayseri yolu ile Diyarbakır,Malatya Sivası birbirine bağlayan yollarla ulaşımı sağlıyordu.Bu yollar Akadlı Sargon zamanından beri işliyordu.Anadolu ile Mezepotamya arasındaki ulaşım bu yollar vasıtası ile yapılmakta idi. M:Ö 1550-1450 tarihleri arası Hitit Devletinin karanlık çağıdır.Bu çağda Alluvammas ,II.Hantilis,II.Zinandas,II.Huzzias gibi krallar hüküm sürdü.İmparatorluğa bağlı olan bazı krallar ,Hititler´den ayrıldılar.Bunlar arasında Malatya ve Darende çevresine hakim olan Nesilliler ve Mitanniler de vardı. Bu egemenliklerden sonra Darende sırasıyla : 3-Mitanniler Devri (M.Ö 1500)4-Yeni Hitit (Büyük Hatti ) İmparatorluğu5-Asurlular ve Melitene Krallığı (Geç Hititler ) Devri6-Urartular ve Melitene Krallığı Devri7-İkinci Asur Hakimiyeti ve Melitene Krallığı Devri8-Medler Devri9-Persler Devri10-Makedonyalılar ve Aryaras Krallığı Devri11-Kapadokya (Aryaras) Krallığı Devri12-Romalılar Devri13-Bizanslılar´ın İlk Devri14-Emeviler Devri15-Abbasiler Devri16-Bizanslılar Devri17-Danişmedli Beyliği Devri (1074)18-Anadolu Selçuklu Devleti Devri (1143)19-İlhanlılar Devri (1243)20-Memluklar ve Beylikler Devri (1335)21-Osmanlılar(30 Temmuz 1516) bu devletlerin yönetimine girmiştir. Darende, geçmişte Timelkia, Tiranda, Tiryandafil ve Derindere isimleriyle anılmıştır. Darende 7000 yıllık tarihi bir geçmişe sahiptir. Hititlerin yerleştiği bölgeye sonraları Asurlular hâkim olmuş veMezopotamya ile Anadolu arasındaki ticaret merkezlerini ellerinde tutabilmek için Tohma Suyu boyunda kolonilerkurmuştur. Sonraki yıllarda Persler tarafından işgal edilmiş, bölgedeki Zengibar Kalesi´ni askeri üs haline getirmişlerdir. Darende´nin ilk yerleşim yeri bu kalenin içerisinde olmuştur. Sırasıyla Makedonlar, Romalılar ve Bizanslar yöreye egemen olmuştur. 8. yüzyıldan sonra Araplar tarafından ele geçirilen bölgedeki Zengibar Kalesi´ndeki yerleşim, kültür ve ticaret merkezi haline getirmişlerdir. 1071´deki Malazgirt Savaşı´ndan sonra bölgeye Selçuklular egemen olmuş ve yerleşim Zengibar Kalesi´nin dışarısına yayılmıştır. I. Bayezid 1399´da Malatya ve yöresini ele geçirmişse de 1402´deki Ankara Savaşı´ndan sonra Timur bu topraklara hâkim olmuştur. Sonraki yıllarda yöre, Osmanlılar ile Memlükler arasında çekişmeye neden olmuş, Yavuz Sultan Selim 1515´te Malatya ve yöresini kesin olarak Osmanlı topraklarına katmıştır. 17. yüzyılda Darende´ye gelen Evliya Çelebi, Seyahatname´sinde; o günün Darende´si hakkında "Kalesi harap olduğundan Dizdarı ve neferleri yoktur. Şehir nehir kenarında kerpiç ve tasla yapılmış 1000 kadar haneli, bağlı ve bahçeli, 7 mihrap camili, hanı, hamamı, çarsısı, pazarı olan şirin bir kasabadır" diye söz etmektedir. 18. yüzyılda Sivas´a bağlı bir ilçe yapılmıştır. Kaynaklarda "Sivas Vilayeti Merkez Sancağı´nda, Tohma Çayı kıyısında kaza merkezi bir kasaba" olarak tanımlanmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra 1934´te Malatya´ya bağlı ilçe konumuna getirilmiştir.